NOWE GUTY - Orzysz.pl

W 1450 roku Nowe Guty wymienio­ne były jako wieś zwana Gussepilcke. Po­tem spotykamy kolejne formy zapisu nazwy miejscowości, która wymieniana jest jako Guttloffker (1483), dalej jako Gutten (1493) oraz Guthen, i w zasadzie ta druga forma w źródłach historycznych występuje prawie wyłącznie. Pierwotna jednak nazwa - Gus­sepilcke sugeruje pochodzenie pruskie, jest to nazwa dwuczłonowa, w której Gusse może być zniekształconą w dokumencie późniejszą nazwą osobową Gutte, zaś dru­gi jej człon pilcke prawdopodobnie pocho­dzi od pilis, pilkalnis, co w językach bałtyjskich oznacza po prostu gród. Można za­tem wnioskować, iż pierwotnie Nowe Guty były grodem jakiegoś Prusa Gutta, względ­nie Gussa. W wersji niemieckiej wioska zo­stała nazwana Gutten, w wersji polskiej na­tomiast nazwę tę wymawiano jako Guty.

Zdaniem archeologów w okolicy Gut istniała osada pruska. Znane są bowiem odkryte w okolicy wczesnośredniowieczne zabytki. Wskazówką potwierdzającą istnie­jące tu wcześniej osadnictwo pruskie jest też właśnie pierwotna pruska nazwa osady wymieniająca niejakiego Gutta, o którym pamięć przetrwała do czasów kolonizacji krzyżackiej. Odkryte jednak obiekty arche­ologiczne nie zostały dotychczas dokład­nie zbadane. O ile bowiem istniejące tu nie­gdyś osadnictwo pruskie jest pewne, to nie można stwierdzić, czy przetrwało ono do czasów krzyżackich. Warto jednak zwrócić uwagę na fakt zachowania pruskiej nazwy miejscowości jak również i na to, iż był to teren najwcześniej poddany kolonizacji i za­gospodarowaniu przez Krzyżaków.

Nowe Guty powstały jako wieś czyn­szowa w prokuratorii ryńskiej (tak nazywa­no niższy szczebel administracji krzyżac­kiej), w komturstwie balgijskim. Mieszkań­cy wsi czynszowej (niem. Zinsdorf) zwani byli chłopami, którzy od władzy zwierzch­niej (w tym wypadku zakonu krzyżackiego) otrzymywali ziemie w wieczyste, dziedzicz­ne dzierżawienie, w zamian za co płacili czynsz i czynili różnego rodzaju robocizny na rzecz pana. Przywilej lokacyjny wsi wy­stawił 11 listopada 1450 roku Krzyżak Wolfgang Sauer pełniący urząd prokuratora kę­trzyńskiego za wiedzą i wolą wielkiego mi­strza krzyżackiego Ludwika von Erlichshau-sena. Było to 66 łanów ziemi nadanych na prawie chełmińskim wiernemu Bartkowi Schmidtowi, jego dziedzicom i prawnym następcom we wsi. W dokumencie nie za­znaczono granic wsi, podano jednakże for­mułkę o jej wyznaczeniu. Bartek Schmidt został określony w dokumencie jako pierw­szy osadnik, ale jak można przypuszczać tylko ze względu na jego pozycję i znacze­nie we wsi, a nie z powodu pierwszeństwa jego przybycia na te ziemie. Z 66 nadanych łanów Bartek otrzymał 11 część, czyli 6 ła­nów jako sołectwo, które wolne były od czynszu i pozostałych uciążliwości chłop­skich. Jako sołtys natomiast sprawował też tak zwane niższe sądownictwo, czyli osą­dzanie wykroczeń do 4 solidów (Schiling) oraz pobieranie co trzeci denar (Pfennig) z wyższego sądownictwa z wyłączeniem prze­stępstw na publicznych gościńcach. W za­mian za to on i jego następcy zobowiązani zostali do zwyczajowej służby wojskowej, wobec której sołtys miał obowiązek stawić się konno i w lekkim uzbrojeniu na każde wezwanie, w miejsce które mu wskazano. Była to służba na tak zwany „sposób pru­ski". Prokurator kętrzyński Wolfgang Sau­er zezwolił nadto temu pierwszemu sołty­sowi wsi na wolne rybołówstwo w okresie letnim małą siecią na jeziorach Śniardwy i Małe Szwejkowo, ale tylko na potrzeby „wła­snego stołu".

Właściciele pozostałych 60 łanów musieli co roku na Św. Marcina (11 listopa­da) oddawać na zamek kętrzyński czynsz w wysokości 0,5 grzywny w zwykłej pruskiej monecie oraz 2 kury. Chłopi musieli odra­biać dodatkowo szarwark, czyli bezpłatną robociznę na rzecz pana wsi „w puszczy, tam gdzie zostanie wezwana". Musieli też oddawać daninę zwaną płużnym w wyso­kości jednego korca (około 55 litrów) psze­nicy i tyleż żyta od pługa, czyli całego go­spodarstwa. Mieszkańcom wsi zezwolono na wolne rybołówstwo na potrzeby stoło­we przy użyciu małych sieci. Wieś otrzyma­ła 10 lat wolnizny od czynszów i innych obowiązków. Wkrótce po założeniu osady nastąpiły niespokojne czasy wojny trzyna­stoletniej. Mieszkańcy Nowych Gut wsparli początkowo związkowców, jednak po krwa­wej przegranej bitwie pod Rynem (1456) poddali się pod opiekę zakonu. Walki oraz pobyt wojsk zaciężnych spowodowały duże zniszczenia i zubożenia tego regionu. Po tych niespokojnych czasach nastąpił dłuż­szy okres pokojowy, dzięki czemu zdołano odbudować zniszczenia. Wieś rozwijała się i należała jedną z największych w okolicy (znaczniejszy był tylko Orzysz). Od 1477 roku zmianie uległa przynależność admini­stracyjna wsi. Nowe Guty należały teraz do komturstwa z siedzibą w Rynie. Później po sekularyzacji Zakonu Krzyżackiego w Pru­sach zmienił się podział administracyjny kraju, zaś Nowe Guty zaczęły podlegać sta­rostwu w Rynie. Stan taki utrzymał się do 1752 roku.